سیستم سبدسازی و مدیریت ریسک

مقدمه

بیشتر ما وقتی وارد بازار می‌شویم، ذهنمان روی «سهم» یا «نماد» قفل است:

• چی بخرم که امروز/این هفته/این ماه برود بالا؟

• فلان سهم خوبه؟ فلان کوین می‌ترکد؟

• الان طلا بهتر است یا دلار؟

اما سؤال درست‌تر این است:

«سبدم چطور باید باشد که در چرخه‌های مختلف بازار – صعود، سقوط، رکود، تورم، آرامش –
هم دوام بیاورد، هم به‌مرور رشد کند؟»

کسی که ثروتمند می‌شود، معمولاً با «یک تیر» این کار را نمی‌کند؛
با یک سیستم سبدسازی و مدیریت ریسک این کار را می‌کند.

در این مقاله، با زاویه دید یک تریدر و سرمایه‌گذار ایرانی، در بازارهای زیر جلو می‌رویم:

• بورس تهران و فرابورس

• طلا و سکه

• دلار و ارز

• رمز‌ارزها

و سعی می‌کنیم به‌صورت کاملاً عملی جواب بدهیم:

• سبد حرفه‌ای چه ویژگی‌هایی دارد؟

• چطور بین دارایی‌ها تعادل ایجاد کنیم؟

• در دوران رونق چه کنیم، در دوران رکود چه؟

• و اصلاً چطور از «سبد شلخته» برسیم به «سبد فکرشده و قابل‌دفاع»؟

---

۱. اول تکلیف را روشن کنیم: سبد یعنی چه؟

خیلی‌ها فکر می‌کنند چون ۵ تا سهم دارند، «متنوع» عمل کرده‌اند.
یا چون هم سهم دارند، هم طلا، پس «سبد» دارند.

اما سبد واقعی یعنی:

• مجموعه‌ای از دارایی‌ها

• که هر کدام نقش مشخصی در استراتژی تو دارند

• و طوری کنار هم چیده شده‌اند که:

  • ریسک کلی‌ات قابل‌تحمل باشد

  • در سناریوهای مختلف (تورم، رکود، رونق، شوک سیاسی) یک دارایی سقوط کند، دیگری کمک‌ات کند

به‌جای این‌که «تک‌معامله‌ای» فکر کنی، باید «سبد-محور» فکر کنی.
پرسش کلیدی این نیست که:

«این معامله خوب است یا بد؟»

بلکه این است که:

«این معامله در کنار بقیه‌ی سبد، من را چقدر در برابر سناریوهای مختلف قوی‌تر یا ضعیف‌تر می‌کند؟»

---

۲. شناخت چرخه‌های بازار؛ چرا اصلاً به سبد مقاوم نیاز داریم؟

اگر بازار همیشه صعودی بود، سبد مقاوم معنایی نداشت؛
هرچه می‌خریدی، بالاخره یک زمانی می‌رفت بالا.

اما در عمل، با این چرخه‌ها روبه‌رو هستیم:

• دوره‌های رونق شدید (حبابی)

• دوره‌های اصلاح و نزول

• دوره‌های رکود و بی‌حسی

• شوک‌های سیاسی و اقتصادی

• تورم‌های شدید، جهش‌های ارزی، فشارهای بین‌المللی

در هر چرخه:

• بعضی دارایی‌ها می‌درخشند

• بعضی‌ها له می‌شوند

• بعضی‌ها فقط حفظ ارزش می‌کنند

اگر سبدت فقط برای «یک فاز» طراحی شده باشد، در فازهای دیگر زمین‌گیر می‌شود.

سبد مقاوم یعنی:

• در دوران رونق → بتواند رشد کند و از موج استفاده کند

• در دوران ریزش → کامل نابود نشود

• در دوران رکود → به‌طور کامل خواب نرود و حدی از جریان ارزش داشته باشد

---

۳. نقش‌های مختلف در سبد: از «سرباز تهاجمی» تا «سپر دفاعی»

برای ساخت یک سبد حرفه‌ای، بهتر است دارایی‌ها را بر اساس «نقش» نگاه کنیم، نه فقط نامشان.

۳.۱. دارایی‌های تهاجمی (رشد/ریسک بالا)

مثلاً:

• سهام رشدی در بورس

• برخی گروه‌های پرنوسان (خودرویی، بانکی، تک‌سهم‌های شایعه‌محور)

• آلت‌کوین‌ها و کریپتوهای پرریسک

ویژگی‌ها:

• در رونق بازار، رشدهای جذاب می‌دهند

• در ریزش‌ها، ممکن است شدیداً سقوط کنند

این‌ها برای رشد سریع سبد لازم‌اند،
اما اگر وزنشان زیاد باشد، سبدت روی لبه تیغ می‌ایستد.

۳.۲. دارایی‌های دفاعی/پایدار

نمونه‌ها:

• سهام بنیادی با سود تقسیمی خوب

• برخی صندوق‌های با درآمد ثابت یا کم‌ریسک

• سهم‌هایی که مدل کسب‌وکار پایدار و جریان نقد قوی دارند

این‌ها:

• معمولاً نوسان کمتر

• ریزش‌های ملایم‌تر

• و بعضاً سود تقسیمی (Dividend) دارند

نقش‌شان این است که:

• سبد را از نظر روانی و عددی متعادل نگه دارند

• در دوره‌های رکود یا اصلاح عمیق، کل پرتفوی را قرمزِ تیره نکند

۳.۳. دارایی‌های «حفظ ارزش» و پوشش ریسک کلان

در اقتصاد ایران، این‌ها را نمی‌شود نادیده گرفت:

• طلا و سکه

• ارز (از نظر تئوری؛ البته بحث ریسک‌ها و محدودیت‌های قانونی خودش را دارد)

• بعضی دارایی‌های فیزیکی با نقدشوندگی قابل قبول

این بخش از سبد:

• قرار نیست تو را یک‌شبه ثروتمند کند

• قرار است در برابر تورم شدید، کاهش ارزش پول و شوک‌های سیاسی، یک «سپر» باشد

۳.۴. نقد (پول آزاد)

بسیاری از تریدرها نقد بودن را فراموش می‌کنند.
نقد:

• هم خودش یک دارایی است

• هم «حق انتخاب آینده» است

اگر همیشه ۱۰۰٪ درگیر بازار باشی:

• در سقوط‌ها، دستت بسته است

• در بهترین موقعیت‌ها، پول تازه‌ای برای ورود نداری

داشتن مقداری نقد در سبد، بخشی از استراتژی است، نه نشانه‌ی ضعف.

---

۴. قدم اول عملی: مشخص‌کردن پروفایل شخصی ریسک

قبل از این‌که بپرسی «چند درصد سهم، چند درصد طلا؟»
باید بدانی:

• سن‌ات چقدر است؟

• منبع درآمدت چقدر پایدار است؟

• افق سرمایه‌گذاری‌ات کوتاه‌مدت است یا میان‌مدت/بلندمدت؟

• تحمل ریسک روانی‌ات چقدر است؟

دو نفر با شرایط کاملاً متفاوت نمی‌توانند یک نسخه سبد داشته باشند.

مثلاً:

• کسی که درآمد ماهانه ثابت و قوی دارد، افق ۱۰ ساله، و تازه اول راه است → می‌تواند سهم بیشتری به دارایی‌های تهاجمی بدهد

• کسی که نزدیک بازنشستگی است، منبع درآمد پایدار ندارد، و نمی‌خواهد نوسان شدید ببیند → باید وزن دارایی‌های دفاعی و حفظ ارزش را بیشتر کند

یک سؤال کلیدی:

«اگر سبدت ۳۰٪ افت کند، چه می‌کنی؟»

• اگر جواب صادقانه‌ات این است که «احتمالاً از لحاظ روانی می‌پاشم» → پروفایل ریسک پایین‌تری داری

• اگر می‌توانی چنین افتی را تحمل کنی بدون این‌که استراتژی‌ات را نابود کنی → می‌توانی سبد تهاجمی‌تری بچینی

---

۵. چند الگوی ساده برای شروع سبد (نه نسخه قطعی، فقط چارچوب فکری)

تأکید مهم:
این‌ها نسخه پزشکی نیستند؛ فقط الگوهای فکری‌اند که کمک می‌کنند سبدت را منطقی بچینی.
اعداد را می‌توانی متناسب با شرایط خودت تغییر دهی.

۵.۱. الگوی محافظه‌کار (ریسک پایین)

مناسب برای:

• کسانی که نمی‌خواهند نوسان شدید ببینند

• یا تازه‌کارند و می‌خواهند با بازار کنار بیایند

مثلاً:

• ۴۰–۵۰٪ دارایی‌های دفاعی (سهام بنیادی، صندوق‌های کم‌ریسک، درآمد ثابت)

• ۲۰–۳۰٪ دارایی‌های حفظ ارزش (طلا، سکه،… با درنظرگرفتن ریسک‌های قانونی/عملی)

• ۲۰–۳۰٪ دارایی‌های تهاجمی (سهام رشدی، فرصت‌های نوسانی، مقداری کریپتو)

• ۵–۱۰٪ نقد

۵.۲. الگوی متعادل (ریسک متوسط)

مناسب برای:

• افراد با افق میان‌مدت

• درآمد نسبتاً پایدار

• تجربه حداقلی در بازار

مثلاً:

• ۳۰–۴۰٪ دارایی‌های دفاعی

• ۲۰–۳۰٪ حفظ ارزش

• ۳۰–۴۰٪ دارایی‌های تهاجمی

• ۵–۱۰٪ نقد

۵.۳. الگوی تهاجمی (ریسک بالا)

برای:

• افراد با افق بلندمدت، درآمد جانبی ثابت

• و تحمل ریسک بالا

مثلاً:

• ۲۰–۳۰٪ دارایی‌های دفاعی

• ۱۰–۲۰٪ حفظ ارزش

• ۵۰–۶۰٪ دارایی‌های تهاجمی

• ۵–۱۰٪ نقد

باز هم تأکید:
این‌ها پیشنهاد سخت و سفت نیستند؛
هدف این است که بفهمی سبد باید ساختار داشته باشد، نه این‌که هرجا چیزی دیدی بخری.

---

۶. مدیریت ریسک در سطح سبد: چند اصل طلایی

۶.۱. اندازه پوزیشن (Position Sizing)

یکی از اصلی‌ترین دلیل‌های نابودی سبد:
گذاشتن حجم زیاد روی یک ایده.

چند قانون ساده (می‌توانی متناسب با خودت تنظیم کنی):

• روی هیچ نمادی بیشتر از X٪ سرمایه نگذار (مثلاً ۱۰٪ یا ۱۵٪)

• روی دارایی‌های خیلی پرریسک (آلت‌کوین‌ها، تک‌سهم‌های شایعه‌ای) حجم را خیلی کوچکتر کن (مثلاً ۲–۵٪)

این کار حتی اگر تحلیل‌ات اشتباه باشد، جلوی فاجعه را می‌گیرد.

۶.۲. حد ضرر در سطح پرتفوی

بیشتر تریدرها برای هر معامله «حد ضرر قیمتی» دارند،
ولی برای کل سبد حد ضرر ندارند.

یک راه حرفه‌ای‌تر:

• علاوه بر حد ضرر هر معامله، برای کل سبد یک حد ضرر دوره‌ای تعیین کن
  مثلاً:
  اگر از سقف پرتفوی، بیشتر از ۱۵–۲۰٪ افت کردم،
  باید اجباری سطح ریسک را پایین بیاورم (کاهش وزن تهاجمی‌ها، افزایش نقد/دفاعی‌ها).

این قانون ساده مانع می‌شود که:

• در بازارهای ریزشی، با لج‌بازی یا انکار

• سبدت ۵۰–۷۰٪ آب شود

۶.۳. همبستگی را بفهم، نه فقط تعداد را

داشتن ۱۰ تا سهم خودرویی، «تنوع» نیست؛
یک ریسک متمرکز در یک صنعت است.

تنوع واقعی یعنی:

• ترکیب چند گروه مختلف در بورس

• ترکیب بورس با طلا/سکه

• و در صورت امکان و آگاهی، ترکیب با بازارهای دیگر

اگر همه دارایی‌هایت به یک خبر سیاسی/اقتصادی یکسان واکنش نشان می‌دهند،
یعنی سبدت تنوع واقعی ندارد.

---

۷. سبد در چرخه‌های مختلف بازار: چه‌کار باید بکند؟

۷.۱. در دوران رونق و هیجان صعودی

اشتباه رایج:
بالا رفتن بازار = حداکثر ریسک و فول اَورلود.

کاری که یک سبد حرفه‌ای می‌کند:

• در شروع و میانه‌ی روندهای صعودی، وزن دارایی‌های تهاجمی منطقی بالاتر است

• اما هرچه روند کشیده‌تر و هیجانی‌تر می‌شود،
  کم‌کم:

  • بخشی از سودها نقد می‌شود

  • وزن بخش دفاعی/حفظ ارزش کمی بالا می‌رود

این کار باعث می‌شود اگر حباب بترکد،
کل چیزی که در اوج ساخته‌ای در عرض چند ماه دود نشود.

۷.۲. در دوران اصلاح و ریزش

در این فاز:

• داشتن بخش دفاعی و حفظ ارزش در سبد کمک می‌کند «همه چیز قرمز» نباشد

• داشتن نقد اجازه می‌دهد در قیمت‌های جذاب‌تر وارد شوی

به‌جای وحشت‌زدگی، می‌توانی:

• بخشی از دارایی‌های ضعیف را بفروشی

• روی دارایی‌های قوی‌تر با قیمت‌های جذاب‌، آرام‌آرام اضافه کنی

به شرطی که:

• قبل از این فاز، سبدت با منطق چیده شده باشد

• نه این‌که همه‌چیز را در قله‌ها خریده باشی.

۷.۳. در دوران خنثی و رکودی

اینجا جایی است که خیلی‌ها خسته می‌شوند و با تصمیم‌های احساسی، سبدشان را خراب می‌کنند.

در این فاز:

• سودهای کوتاه‌مدت کمتر می‌شود

• نوسان‌ها فرسایشی است

• بازار حوصله‌سر‌بر است

کار یک سبد حرفه‌ای:

• تکیه بیشتر روی دارایی‌های با سود تقسیمی یا درآمد ثابت

• نگه‌داشتن بخشی از تهاجمی‌ها فقط روی نمادهای واقعاً باکیفیت

• استفاده از فرصت‌های نوسان‌گیری محدود، بدون ریسک‌کردن ساختار کلی سبد

اینجا «بقا» مهم‌تر از «درخشیدن» است؛
کسی که در رکود بی‌گدار به آب نزند، برای رونق بعدی زنده و آماده است.

---

۸. بازبینی دوره‌ای و تنظیم مجدد سبد (Rebalancing)

سبدی که امروز برایت مناسب است،
الزاماً ۶ ماه یا یک‌سال بعد هم مناسب نیست.

چند وقت یک‌بار (مثلاً هر ۳–۶ ماه):

• بنشین و به سبدت نگاه کن:

  • آیا یکی از دارایی‌ها بیش از حد نسبت به بقیه بزرگ شده؟

  • آیا شرایط اقتصاد و بازار تغییر کرده؟

  • آیا شرایط شخصی خودت (درآمد، سن، ریسک‌پذیری) تغییر کرده؟

ممکن است لازم باشد:

• کمی از دارایی‌های خیلی رشد کرده کم کنی

• به بخش‌هایی که جا مانده و هنوز منطقی‌اند اضافه کنی

• یا در ساختار کلی (مثلاً درصد تهاجمی/دفاعی/حفظ ارزش) تجدیدنظر کنی

این «تنظیم مجدد» سبد،
مانند سرویس دوره‌ای یک ماشین است؛
جلوگیری از خراب شدنِ بزرگ‌ و ناگهانی.

---

۹. چند اشتباه مرگبار در سبدسازی که باید از آن‌ها فرار کنی

• ساخت سبد فقط بر اساس «پیشنهاد دیگران»

• نداشتن هیچ نقد در اوج رونق

• تمرکز کل سرمایه روی یک صنعت یا یک داستان (مثلاً فقط خودرویی، فقط کریپتو)

• نادیده گرفتن ریسک‌های سیاسی و ارزی در اقتصاد ایران

• نداشتن حد ضرر در سطح پرتفوی

• تغییر مداوم استراتژی با هر نوسان بازار

اگر فقط همین چند مورد را جدی بگیری و از آن‌ها دوری کنی،
نصف راه حرفه‌ای‌تر شدن را رفته‌ای.

---

جمع‌بندی

سؤال اولیه این بود:

چطور سبدی بسازم که در چرخه‌های مختلف بازار دوام بیاورد و به‌مرور رشد کند؟

جواب در چند کلمه:

• نگاه سبدی، نه تک‌معامله‌ای

• تعریف نقش برای هر دارایی (تهاجمی، دفاعی، حفظ ارزش، نقد)

• تنظیم سبد بر اساس پروفایل ریسک شخصی

• مدیریت ریسک در سطح نماد و در سطح کل پرتفوی

• درک چرخه‌های بازار و تنظیم وزن‌ها در رونق، رکود و ریزش

• بازبینی و تنظیم دوره‌ای سبد

هیچ سبدی «ضدگلوله» نیست؛
اما می‌توانی سبدی بسازی که:

• در سقوط‌ها زنده بماند

• در رونق‌ها سهمی از رشد بگیرد

• و در طول چند سال، آرام‌آرام تو را جلوتر از تورم و میانگین بازار ببرد.