صف خرید و فروش در بورس ایران؛ بحران نقدشوندگی

عنوان:

بررسی مشکل صف خرید و صف فروش در بورس ایران و راهکارهای اصلاح آن

مقدمه

یکی از پدیده‌های رایج و دردسرساز در بورس ایران، تشکیل صف خرید و صف فروش برای بسیاری از نمادهاست. این صف‌ها که ظاهراً نشانه‌ای از تقاضای بالا یا عرضه شدید هستند، در واقع به دلایل ساختاری و روانی خاصی در بازار ایران شکل می‌گیرند. برخلاف بازارهای آزاد جهانی که عرضه و تقاضا آزادانه قیمت را تعیین می‌کنند، در بورس ایران این صف‌ها می‌توانند منجر به قفل شدن معاملات، کاهش نقدشوندگی، و تحریف قیمت واقعی سهام شوند.

صف خرید و فروش چیست؟

• ✅ صف خرید زمانی ایجاد می‌شود که تعداد خریداران بسیار بیشتر از فروشندگان باشد و همه خریداران مایل به خرید در سقف دامنه نوسان روزانه (مثلاً +5%) هستند.

• ❌ صف فروش زمانی شکل می‌گیرد که فروشندگان مایل به فروش در کف دامنه نوسان (مثلاً -5%) هستند و خریدار کافی وجود ندارد.

در هر دو حالت، سهم عملاً غیرقابل معامله می‌شود و خریداران یا فروشندگان در صف باقی می‌مانند.

دلایل ایجاد صف خرید و فروش در بورس ایران

1. محدودیت دامنه نوسان قیمت

بورس ایران دارای دامنه نوسان روزانه (معمولاً ±5 درصد) است. این محدودیت باعث می‌شود زمانی که فشار خرید یا فروش شدید باشد، قیمت به سقف یا کف برسد ولی نتواند تعدیل شود → تشکیل صف.

2. محدودیت در حجم مبنا

وجود حجم مبنا باعث می‌شود حتی اگر تقاضا یا عرضه زیاد باشد، تا زمانی که حجم مشخصی از معاملات انجام نشود، قیمت پایانی تغییر نکند. این موضوع در سهم‌های کوچک‌تر باعث قفل شدن قیمت‌ها می‌شود.

3. روان‌شناسی گله‌ای سرمایه‌گذاران

رفتارهای هیجانی و تقلیدی بین سهامداران خرد باعث ایجاد صف‌های سنگین می‌شود. همه می‌خواهند در سقف بخرند یا در کف بفروشند بدون تحلیل واقعی از ارزش سهم.

4. نبود ابزارهای معاملاتی مدرن

ابزارهایی مثل سفارش‌گذاری شرطی، فروش استقراضی، یا بازارگردانی حرفه‌ای در ایران یا وجود ندارند یا بسیار محدودند. این باعث افزایش شدت صف‌ها می‌شود.

5. بازارگردانی ناکارآمد یا غیرفعال

در بسیاری از نمادها بازارگردان‌ها به وظایف خود (تأمین نقدشوندگی و جلوگیری از صف) عمل نمی‌کنند یا منابع مالی کافی ندارند.

اثرات مخرب صف‌ها بر بازار سرمایه ایران

راهکارهای پیشنهادی برای کاهش صف‌ها

✅ 1. آزادسازی تدریجی دامنه نوسان

افزایش یا حذف دامنه نوسان باعث خواهد شد بازار سریع‌تر به تعادل واقعی برسد.

✅ 2. افزایش حجم مبنا برای سهم‌های قفل شده

در زمان وجود صف‌های سنگین، حجم مبنا باید به‌طور هوشمند کاهش یابد تا قیمت سریع‌تر تعدیل شود.

✅ 3. الزام بازارگردانی مؤثر

بورس باید نظارت سخت‌گیرانه‌تری بر عملکرد بازارگردان‌ها داشته باشد و آن‌ها را ملزم به جلوگیری از تشکیل صف کند.

✅ 4. افزایش شفافیت در سامانه معاملات

ارائه جزئیات صف، عمق بازار، و سفارشات شرطی باعث کاهش رفتارهای هیجانی می‌شود.

✅ 5. توسعه ابزارهای مشتقه و پوشش ریسک

با فراهم شدن امکان فروش استقراضی و ابزارهای دوطرفه، سرمایه‌گذاران می‌توانند بدون تشکیل صف، روی ریزش بازار هم سود ببرند.

مثال واقعی: صف خرید سنگین در نمادهای کوچک

در سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۲، بسیاری از نمادهای کوچک با ارزش بازار پایین (پنی‌استاک‌ها) برای هفته‌ها در صف خرید یا فروش قفل بودند. نتیجه:

• معامله‌گران جدید جذب سهم‌هایی شدند که تحلیل بنیادی نداشتند.

• سهام‌داران واقعی نمی‌توانستند سود خود را نقد کنند.

• در نهایت، افت شدید قیمت‌ها باعث زیان گسترده شد.

جمع‌بندی

صف‌های خرید و فروش در بورس ایران، نشانه‌ای از عدم تعادل در ساختار بازار، ضعف ابزارهای معاملاتی و محدودیت‌های ساختاری هستند. این صف‌ها نه‌تنها مانع کارایی بازار می‌شوند، بلکه باعث از بین رفتن نقدشوندگی، گمراهی سهامداران و فرار سرمایه‌گذاران حرفه‌ای می‌گردند.

اصلاح این وضعیت، نیازمند نگاه علمی، تقویت زیرساخت‌های معاملاتی، توسعه ابزارهای نوین و افزایش شفافیت در رفتار فعالان بازار است.