مکانیزم ماشه چیست؟

مقدمه

مکانیزم ماشه (Snapback Mechanism) ابزاری حقوقی در برجام و قطعنامهٔ ۲۲۳۱ است که به اعضای توافق اجازه می‌دهد چنانچه یکی از طرف‌ها تعهدات هسته‌ای خود را نقض کند، بدون نیاز به تصویب مجدد تحریم‌ها، آنها را به‌صورت خودکار و فوری بازگردانند. این سازوکار بخش مهمی از مکانیسم تضمین اجرای تعهدات و بالطبع از عوامل کلیدی تنش‌های اخیر در عرصه سیاست خارجی ایران به‌شمار می‌آید.

۱. تعریف و سابقه تاریخی

• ریشه در برجام (JCPOA):
  پس از توافق هسته‌ای ایران در سال ۲۰۱۵، اعضای طرف توافق (ایران، ۱+۵) با تصویب قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، «مکانیزم ماشه» را به عنوان تضمینی برای پایبندی طرفین گنجاندند.

• لحظه کلیدی:
  اگر هر یک از طرف‌ها – از جمله ایران یا پنج عضو دائم شورا – معتقد به تخلفی شوند، می‌توانند طی فرایندی مشخص، درخواست بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل را مطرح کنند.

۲. مراحل فعال‌سازی مکانیزم

1. اعلام نقض از سوی یک کشور عضو:
   دولت معترض، مراتب تخلف ادعایی را به کمیسیون مشترک برجام و سپس به شورای امنیت گزارش می‌کند.

2. مهلت ۳۰ روزه برای بررسی:
   پس از گزارش، شورای امنیت ۳۰ روز فرصت دارد تا با قطعنامه‌ای جدید جلوی بازگرداندن تحریم‌ها را بگیرد.

3. بازگرداندن خودکار تحریم‌ها:
   اگر شورا نتواند طی ۳۰ روز قطعنامه معکوس صادر کند (و در برابر آن وتو شود)، قطعنامه‌ٔ ۲۲۳۱ از بند «تعلیق تحریم‌ها» خارج شده و تحریم‌های پیشین به‌طور خودکار بازمی‌گردد.

۳. آثار حقوقی و سیاسی

• بازگشت تحریم‌های سازمان ملل:
  تحریم‌های تسلیحاتی، مالی و بانکی که پس از برجام تعلیق شده بودند، یک‌باره اجرایی می‌شوند.

• چالش وتو در شورای امنیت:
  برای متوقف کردن «ماشه»، حداقل یک‌وتوی کشور دائم کافی است؛ عملاً اعضای ۱+۵ می‌توانند با هماهنگی، مانع کارکرد آن شوند.

• پیامد بر اعتبار برجام:
  فعال‌شدن ماشه نشان‌دهندهٔ فروپاشی اعتماد میان طرفین و تضعیف جایگاه توافق به عنوان ابزاری برای دیپلماسی چندجانبه است.

۴. دیدگاه‌ها و مناقشات

• ایران:
  از نظر تهران، هرگونه اقدام یکجانبه یا تفسیر فراتر از متن قطعنامه، مشروعیت ندارد و کارکرد مکانیسم ماشه را زیر سؤال می‌برد.

• آمریکا و اروپا:
  پس از خروج آمریکا در ۲۰۱۸ و بازگرداندن تحریم‌های یک‌جانبه، واشنگتن تلاش کرد ماشه را فعال کند؛ اما اروپا با شکایت از آمریکا، روند قانونی را پیچیده ساخت.

• نقش روسیه و چین:
  این دو عضو دائم کمتر مایل به بازگرداندن کامل تحریم‌ها هستند و با وتوی قطعنامه‌های مربوطه می‌توانند مانع اجرایی‌شدن ماشه شوند.

۵. پیامدهای اقتصادی

• افزایش ریسک سرمایه‌گذاری:
  احتمال بازگشت تحریم‌ها باعث افزایش بی‌ثباتی در بازار ارز، بورس و جذب سرمایه خارجی می‌شود.

• تشدید هزینه‌های مبادلات بانکی:
  بانک‌ها و شرکت‌های بین‌المللی از تعامل با ایران پرهیز می‌کنند تا مبادا در معرض تحریم‌های سازمان ملل قرار گیرند.

• تأثیر بر قیمت نفت و کالاهای واسطه:
  نگرانی از کاهش صادرات نفت ایران و تنش‌های منطقه‌ای، بازار جهانی انرژی را ناپایدار می‌کند.

نتیجه‌گیری

مکانیزم ماشه ابزاری تعیین‌کننده در نحوه نظارت و اجرای برجام است؛ مکانیزمی که با فعال شدنش، کلیه تحریم‌های قبلی سازمان ملل علیه ایران بلافاصله بازمی‌گردد. در حالی که طرف‌های توافق بر سر جزئیات حقوقی و سیاسی آن اختلاف دارند، پیامدهای آن بر مناسبات بین‌المللی و اقتصاد ایران عمیق و گسترده خواهد بود. فهم دقیق مراحل و مبانی حقوقی «مکانیزم ماشه» برای تحلیل‌گران سیاسی و سرمایه‌گذاران اقتصادی از ضروریات امروز است.